«Адам болудың алғашқы қадамы – балалық шақтан басталады» (Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы негізінде)

Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінің айнасы, оқырман жүрегіне терең бойлаған қаламгер. Оның шығармашылығы арқылы әр буын өкілі балалықтың сырлы әлеміне еніп, адамдықтың, адалдықтың, ерліктің қадірін түсінді. Биыл жазушының туғанына 100 жыл толып отыр, бұл мерейтой тек әдебиет сүйер қауым үшін емес, жалпы қазақ халқы үшін үлкен мереке. Бердібек тойы  –  ел тойы, халық тойы,  сондықтан да  еліміздің жер-жерінде  халқымыз өзінің  біртуар перзентінің  100  жылдық мерейтойын тойлап жатқанын  білеміз.

Бердібек Соқпақбаев – балалық шақты шынайы бейнелеп, сол арқылы адам болу жолындағы алғашқы қадамды көрсеткен жазушы. Оның шығармалары бүгінгі күнге дейін балаларға да, ересектерге де тәрбие беріп, адамгершілік қасиеттерді насихаттайды.

Соқпақбаевтың барлық шығармаларына ортақ бір терең идея – бала кезден басталған тәрбиенің болашақтағы тұлға қалыптасуындағы рөлі. Оның шығармалары балалық шақтағы шешуші сәттерді бейнелей отырып, тәрбиенің өмірдегі ең маңызды қадам екенін айқын көрсетеді. Жазушы балалардың жанына жақын, түсінікті тілмен сөйлеп, олардың ойлау қабілеттері мен ішкі әлемін тамаша ашқан. Оның туындыларында бала – қарапайым кейіпкер емес, болашақтағы азамат, тұлға. Бердібек өзінің балалық шағынан және өмір сүрген ортасынан шабыт алады. Жазушы өмірдің қатал жақтарын басынан өткеріп, соны шығармаларында ерекше шынайылықпен бейнелеген.

Бердібек Соқпақбаев ең алдымен, «Менің атым Қожа» атты повесімен ел есінде қалды. Бұл шығармада қарапайым ауыл баласының жүрегіндегі адалдық, өзін-өзі іздеу, өмірдегі орнын табуға ұмтылу, қиындықтары мен қуаныштары шынайы әрі күлкілі етіп суреттеледі. Қожа – жазушының көзімен бала болмысының жарқын бейнесі. Оның өмірлік жағдайлары, қателіктері, жүрегіндегі адалдық пен ұмтылыс адам болу жолындағы алғашқы қадамдар екенін көрсетеді. Қожа оқушыға адам болып қалыптасудың негізгі қасиеттерін: адалдық, намысшылдық, жауапкершілік, ізгілік секілді құндылықтарды жеткізеді. Осы шығармасында Соқпақбаев тәрбиенің тек қатаңдықпен емес, түсіністік пен мейіріммен болатынын көрсетті. Бала кезіндегі ойын, мектептегі әзілдері арқылы ол оқырманның жанына жақын кейіпкерге айналды.

Бұл идея Соқпақбаевтың «Бақыт жолы», «Алыстағы ауылда», және «Балалық шаққа саяхат» сияқты шығармаларында да кеңінен көрініс тапқан. Мәселен, «Бақыт жолы» шығармасы балалық шақтың қиындықтарын, шынайы өмірдегі күрес пен жеңісті терең суреттейді. Бұл шығармада басты кейіпкердің өмірлік мақсатына жету жолындағы күресі мен табандылығы бейнеленеді. Мұндағы басты тәрбиелік мән – қиындықтарға мойымау, өз мақсатыңа сену, ең бастысы, дұрыс жолды таңдау. Бақыт жолы тек табысқа жету ғана емес, сонымен қатар адамгершілік пен адалдықтың, өзіңді тану мен өмірге деген көзқарастың қалыптасуынан тұрады.

«Алыстағы ауылда»  туындысы қазақ ауылындағы балалардың өмірі мен олардың тәрбиесіне арналған. Ауыл өмірінің өзі балаға өмірлік сабақтар береді: отбасындағы тәрбие, үлкендерге деген құрмет, табиғатқа жақындық – бәрі де баланың тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Соқпақбаев осы шығармада ауыл өмірін идеализацияламай, шынайы бейнелейді. Ауылдағы қарапайым еңбек пен адамдардың өмірге деген көзқарасы балаларды тәрбиелеп, болашақта нағыз азаматтар болуға жетелейді. Шығарманың тәрбиелік мәні баланың өз ортадағы тәжірибелерінен үйреніп, оларға сын көзбен қарауды үйренуге негізделген.

Сондай-ақ, «Балалық шаққа саяхат»шығармасы Соқпақбаевтың өзі көрген қиындықтар мен қуаныштарды терең әрі әсерлі етіп суреттейді. Шығарманың басты идеясы – балалық шақтың маңыздылығы мен оның болашақ өмірге қалай әсер ететіндігі. Шығармада баланың балалық шағында бастан өткерген қиыншылықтары мен қуаныштары, жақындарының әсері және сол арқылы қалыптасқан құндылықтары сипатталады. Мұндағы тәрбиелік мән – баланың кез келген өмірлік жағдайдан сабақ алып, өзіне қорытынды жасауы, осылайша болашаққа сеніммен қадам басуы.

«Он алты жасар чемпион» шығармасы жасөспірімдердің спорт пен өздерін табу жолындағы күресін бейнелейді. Басты кейіпкер спорт арқылы өз күшін дәлелдеп, өзіне деген сенімділікті арттырады. Бұл шығармада спорт – адамның өмірдегі мақсатына жету құралы ғана емес, тәртіп пен еңбекқорлықтың, өзіне деген сенімнің маңыздылығын көрсетеді. Жазушы бұл туындысында жасөспірімдерге қиындықтарды жеңу үшін табандылық пен ішкі күшті тәрбиелеудің қаншалықты маңызды екенін ұғындырады.

«Өлгендер қайтып келмейді» романы арқылы Соқпақбаев ересек өмірдің қиындықтарын суреттейді. Бұл шығармада өмірдің мәні, арман-мақсаттарға жету жолындағы кедергілер мен сынақтар терең ашылады. Қайғы мен қуаныш, жеңіс пен жеңіліс, өмір мен өлім туралы философиялық ойлар романды ерекше бір биікке көтереді. Соқпақбаев бұл туындыда адамгершілік пен адалдықтың кез-келген қиындықтан да биік екенін суреттейді.

Бердібек Соқпақбаевтың барлық шығармаларында балалардың ішкі әлемі, олардың рухани жетілуі, өздерін табуы маңызды орын алады. Жазушы балаға тек қана білім беру жеткіліксіз екенін, оларға дұрыс тәрбие беріп, адамгершілік құндылықтарды бойларына сіңірудің маңыздылығын үнемі баса айтқан. Әбу Насыр әл-Фараби «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» дегендей, білім мен тәрбие бір-бірімен тығыз байланысты. Бала алған білімін дұрыс жолда пайдалануы үшін, ол алдымен жақсы тәрбие алуы қажет.

Бердібек Соқпақбаев туралы  көптеген замандастары, сыншылар оның шығармаларының тәрбиелік мәні зор екенін атап өткен. Мұхтар Әуезов Соқпақбаевтың шығармаларына жоғары баға беріп: «Балалардың жанына терең үңіліп, олардың сезімдерін шынайы бейнелеген жазушы»,  «Бердібек – балалар әлемінің нағыз білгірі, оның шығармалары шынайы әрі өміршең. Ол балалардың жүрегіне жол таба білді» деп атап көрсеткен. Бұл – оның баланың ішкі дүниесін түсіне білген, сол арқылы адам болу жолындағы алғашқы қадамдарды дұрыс бейнелеген жазушы екендігін дәлелдейді.

Шерхан Мұртаза да Бердібектің шығармалары туралы былай деп жазған: «Бердібектің Қожасы – қазақ баласының жүрек түбіндегі арманы, шыншылдықтың айнасы. Ол балалық шақтың шындығын көрсете отырып, нағыз адам болудың жолын көрсетеді». Шерхан Мұртазаның бұл сөзі жазушының балалық шақ туралы жазған шығармаларының құндылығын дәлелдейді. Қожа бейнесі – адалдық пен шындыққа жету жолындағы алғашқы қадамдарды айқын көрсетеді.

Сондай-ақ, жазушы Тахауи Ахтанов Бердібек Соқпақбаевты «қазақ әдебиетінің ең шынайы балалар жазушысы» деп атаған. Оның айтуынша, Соқпақбаевтың шығармалары арқылы балалар шынайылықты, адалдықты, адамгершілікті бойына сіңіреді. Бұл пікірлер жазушының шығармаларының тәрбиелік мәнін терең ашады.

Бердібек Соқпақбаевтың шығармалары арқылы біз балалық шақтың мәнін, оның адамның мінезі мен тағдырын қалыптастырудағы рөлін терең түсінеміз. Оның әрбір шығармасы балалықтың өмірге деген адал көзқарасын, қиындықтарға мойымай, өз жолыңды табу керектігін үйретеді.

Соқпақбаевтің әдебиетке қосқан үлесі тек балалар мен жасөспірімдерге арналған шығармалармен шектелмейді. Ол қазақ халқының соғыстан кейінгі кезеңдегі тұрмысын, адамзаттық құндылықтарды терең жеткізді. Оның шығармалары адамдық қасиеттердің, ұлттық рухтың үлгісі. Ауыл өмірін бейнелеу арқылы Соқпақбаев қазақтың мәдениетін, әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын шынайы етіп көрсете алды.

Жазушының еңбектері тек әдебиет саласында ғана емес, тәрбиелік мәні бар дүниелер ретінде бағаланады. Ол ұрпақ тәрбиесінде, жас жеткіншектердің адам болып қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Оның шығармаларында балаларға тек оқу мен тәртіпті ғана емес, адамгершілік, адалдық, батылдық сынды құндылықтарды үйрету басты орын алады.

Бердібек Соқпақбаев өмірге келгелі 100 жыл болсада, ұмытылмай келе жатқан тұлға, оның шығармалары заман талабына сай бола тұра, мәңгілік құндылықтарды дәріптейді. Әр оқырман оның шығармаларынан өмірлік сабақ алып, жаңа қырын ашады. Бұл – жазушының шын талант екенінің дәлелі.

Бердібек Соқпақбаевтің әдеби мұрасы қазақ әдебиетінің баға жетпес қазынасы, ал оның есімі мәңгілік ұмытылмас ұлы тұлғалардың қатарында. Жазушының 100 жылдығы тек өткеннің тойлануы емес, болашаққа бағдар беру. Ол қалдырған мұра ұрпақтар сабақтастығын, ұлттық рухты сақтап қалудың бірден-бір жолы екені анық.

Бердібек Соқпақбаевтың шығармалары мәңгілік мұра ретінде қазақ әдебиетінде алтын әріппен жазылады. Ол балалар әдебиетінде жаңа бағыт ашып, балалық шақтың сырлы әлемін оқырманға жақын етіп көрсете білді. Оның шығармаларындағы шынайылық пен өміршеңдік, бала жанының нәзік қалтарыстарын дәл суреттеуі Соқпақбаевты қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы етіп танытады.

«Өлді деуге  сыя ма, ойлаңдаршы,  өлмейтұғын артына сөз  қалдырған»,  –  деп Абай атамыз   айтып  кеткендей,  Бердібек  бүгін  жарқын  бейнесімен,  жалынды  жырымен, нақыл сөздерімен  де  бізбен  бірге  жасасып  келеді.  Өйткені  Бердібек қазақ әдебиетінің асыл қазынасы . Бердібек – өткен тарихымыздың ғана емес, бүгінгі асыл мұрамыз және алдағы мақсат-мұратымызды айқындап бере алатын келешегіміз. Бердібек – бүгін де жастарымыздың ақылгөйі, ұлы ұстазы, жақсылардың жанашыры.

Әрине, бұл шағын шығармада Бердібек Соқпақбаевті  барлық  жағынан қамтып айту мүмкін емес, тек оны қайталап оқып, ұғыну біз үшін өмірлік бағыт-бағдар беретін тағылым. Сондықтан Бердібектің әрбір жазған еңбектері бізге қалған аманат деп білемін. Бердібек өзінің туған халқымен мәңгі бірге жасайды, ғасырлар бойы қазақ елін жаңа биіктерге, асқар асуларға шақыра береді. Жұбан Молдағалиев атамыз айтқандай,

«Өткеніңді ескерсең,

Өскеніңнің белгісі

Өткеніңді ұмытсаң,

Өшкеніңнің белгісі», – дегендей, ұлттық ұлылығымызды ұлықтар тұлғаларымыздың бірі Бердібек атамыздың еңбектерін жадымызға түйіп, ғибратты сөздерін бойтұмар қылып, өсиет-өнегесімен сусындап өсейік.

Қорыта келгенде, Бердібектің әрбір асыл сөздерін есте сақтап, айтылған нақылдарын әр адамның өмірінің шырағы деп түсінемін.

Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінің алтын қорына енген жазушы, оның шығармалары бүгінгі күнде де өзекті. Оның туындылары арқылы біз балалық шақтың қаншалықты маңызды екенін, сол кезеңде қалыптасқан құндылықтар мен тәрбиенің болашақта адам болып қалыптасуда шешуші рөл атқаратынын түсінеміз. Әрбір бала өз өмірінің алғашқы қадамдарын жасай отырып, дұрыс бағытты таңдауы қажет. Бұл орайда, ата-ана, қоғам және мектептің рөлі ерекше маңызды. Сондықтан әрбір балаға дұрыс тәрбие беру, оның бойына адамгершілік, әділдік, еңбекқорлық қасиеттерін сіңіру – біздің қоғамның басты міндеті болуы керек. Бердібек Соқпақбаевтың шығармалары осы міндетті жүзеге асыруда мәңгілік үлгі болып қала бермек.

«Адам болудың алғашқы қадамы – балалық шақтан басталады» деп айтқанда, біз болашақта қандай адам болатынымыз осы кезден басталатынын түсінеміз. Сондықтан әрбір баланың дұрыс тәрбие алуына, оның бойына адамгершілік, әділдік, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді сіңіру арқылы қоғамның болашағын жарқын етуіміз керек.

Есенжол Темірлан Нұрханұлы, Жамбыл облысы, Меркі ауданы, №22 Екпінді атындағы жалпы орта білім беретін мектептің 8 «А» сынып оқушысы

 Жетекші: Батырбекова Перуза Елубайқызы