ҚАЗАҚ ТІЛДІ КОНТЕНТ: (Оны қолдау үшін ұлт пен тілге шын жанашырлық керек)

Бүгінде интернетті тұтынушы қазақ тілді халықтың саны артты. Бірақ қазақша ақпаратты тұтынушы және сапалы мазмұнға бай қазақша интернет ресурс әлі де толық қалыптаспай отыр. Тіпті интернеттегі екі тілді сайттарды, мемлекеттік порталдарды ашсақ, алдымен орыс тілдегі негізгі беті ашылады да қажет болса, қазақшаға көшіп жатамыз. Алайда орыс тілді көпшілікті айтпағанда, екі тілге жетік азаматтардың көбі бірінші орыс тілі ұсынған ақпаратқа қанығып алады да, қазақша ақпарат іздеуді қажетсіне қоймайды. Сөйте тұра неге қазақша контент дамымай жатыр, балаларымыз өзге тілде сөйлеп жүр деп алаңдаймыз. Осы орайда «Қазақ тілді балалар контентін қалай қолдауға, дамытуға болады» және басқа да қазіргі өзекті деген сұрақтар төңірегінде Астана қалалық N52 мектеп-гимназиясының ағылшын тілі пәні мұғалімі, гуманитарлық ғылымдар магистрі, PhD кандидаты Нұрдәулет Шаймұратұлымен сұқбаттасқан едік.

– Қазір мектептерде, аулаларда балалардың орысша сөйлеуі кәдімгідей проблемаға айналып барады? Себебі неде деп ойлайсыз?

– Cебебі отбасы тәрбиесінде. Қоршаған ортадан. Абай хакім «Адам баласына үш түрлі адамнан мінез жұғады, олар – ата-анасы, тең құрбысы, ұстазы. Осылардың қайсысын көп жақсы көрсе, содан көбірек жұғады» дейді. Отбасы мен ортада барлығы жат тілде сөйлесе, бала да сол дұрыс екен деп бейсаналы түрде қабылдап, жаңағы жат тілде сөйлей бастайды.
Сосын тағы бір ескерер жағдай қазір бала тәрбиесімен айналысып отырған қазақтың қара көз қыз-келіншектері өз ана тілінде сөйлеуді ұят санайды. Көптің ортасында орыс тілінде сөйлесем мәртебем жоғарлап, білімді, сауатты адам болып көрінем деп ойлайды. Оның барлығы ғасырларға жалғасып келе жатқан «Қазақ жабайы, көшпелі, надан» деген түсініктің түп санасына орнығып, ұлғайып, комплекске айналып, өзінің болмысынан жеріп, қазақ болуға ұялып, жаңағы өзін кемсітетін басқалардың алдында тең дәрежелі болып көрінгісі келетін бейшаралық күйден туған. Ең өкініштісі бұл жақсы болып көрінейін деген саналы түрде емес, бейсаналы түрде мінез болып жабысқанында. Олар өздерінің сол жасап жатқан ісін бұрыс-теріс деп те жатпайды. Міне, қазақтың ерлерінен қарағанда бала-тәрбиесіне бірден бір жауапты аналардың рөлі мен жауапкершілігі тіл тағдырында өте маңызды. Басты себеп осы, енді бұны «құлағын бұрап» қалыпты күйге келтіру қиынның қиыны. Ақпарат көп, әрі адам өзін ақылды санайтын қазіргі заманда бұл беталыстан кері қайту мүмкін де емес шығар деп ойлаймын.

– Баламның тілі орысша немесе ағылшынша шықты дегенді мақтана айтатын ата-аналары да көріп жүрміз. Бұған көбіне интернет ресурстардағы балаларға арналған басқа тілдегі мультимедиялық контенттің көп болуының салдарын «кінәлап» жатады. Ал қазақ тілді интернет-сегментті, мультимедиялық контентті дамыту үшін не істеу керек?

– Қазақ тілді контентті қолдау үшін ең бірінші ұлт пен тіліне деген шын жанашырлық болу керек. Ол жанашырлық қолында еркі жоқ қарапайым халық емес, осы елге билік жүргізіп отырған басқарушы өкілдерде болуы керек. Егер шын жанашырлық болса, осы саланы дамытатын тиімді заңдар қаралатын еді, осы салаға қаржы салатын еді. Сол салынған қаржының бір тиынын артық жұмсамауға, шашауын шығармай тек осы мақсатта қолдануға билік өзі мүдделі болса, яғни дұрыс жұмсаса, нәтиже шығады деп ойлаймын. Ниет пен қаржы болса, шын жанашырлық танытса барлық жұмысты іске-асыруға болады деп ойлаймын.

– Яғни мемлекет тарапынан да нақты ұлттық идеологияның болғаны дұрыс деп ойлайсыз… Бірақ балаларды смартфоннан алшақтату, қазақша интернет ресурстарына балаларды қызықтыру алдымен ата-ананың міндеті болу керек деп ойлаймын. Осы орайда сіз балаларды смортфоннан алшақтау үшін өзіңіз сынап көрген қандай да бір ең тиімді тәсілді айта аласыз ба?

– Смартфондағы ойындар, қосымшаларды белгілі уақытпен шектеп қоятын арнайы мүмкіндіктер бар. Мысалы күніне ютуб қосымшасында 1 сағат қана отыратын етіп теңшеп қоюға болады. Содан кейін өшіп қалады. Сондай мүмкіндікке баланы үйретіп, белгілі бір мезгілде ғана телефонда отыратындай етіп тайм менеджмент жасауға болады! Бір күнде бір сағатқа қойса, бала да соны заң деп қабылдап, ақыры үйренеді. Әйтпесе тізеге салып күшпен тартып алу, күшпен бермей қою қайта баланың соған деген құмарлығын арттыра түседі. «Ит қорыған жерге өш» деген сол!

– Кейбір мектептерде сабақ басталардан бұрын телефонды жинап алады екен. Ата-аналардың көбі бұл баланың жеке мүлкіне қол сұғу, оны жинап алуға болмайды деп қарсы болып жатыр. Бірақ мектеп әкімшілігі балалардың сабаққа ынтасын ояту үшін басқа амалдың қалмағанын алға тартып отыр. Сіздіңше, кімдікі дұрыс?

– Білім беру процесі жалпыға ортақ белгілі бір ережелерге бағынады. Мектеп білім ордасы, сондықтан ол жерде әркім қалағанын жасай алмайды. Бір келкі форма кию сияқты, телефонды жинап алу, жинамау ол мектептің өзінің ішкі ережесі бойынша іске асу керек. Егер әкімшілік осы дұрыс деп ойласа, демек ол дұрыс болғаны. Ата-ана бірнеше бала тәрбиелеп отырса, мектеп өкілдері, ұстаздар ондаған, жүздеген, мыңдаған бала оқытып, тәрбиелеп отыр. Сондықтан ұстаздар жағы жағдайды жақсы біледі деп ойлаймын. Егер басқалар бағынған мектеп ережесіне бағынғың келмей ме, ондай ереже қоймаған басқа мектепке бар. «Тәртіпке бағынған құл болмайды» деген Бауыржан Момышұлы. Тәртіп бәрібір болу керек. Әсіресе оң мен солын енді танып келе жатқан балалар үшін өте керек.

– Балалардың оқуға құштарлығын арттыру үшін жұмыс жасалып жатыр. Бірақ нәтиже аз. Тіпті қазір оқимын деген балаға кітап өте көп. Басқа тілдерден де көптеген кітаптар аударылып жатыр. Ал қазақтың өзінің төл әдебиетін, балаларға арналған шығармаларды, ертегілерді іздесек, әбден ескіргенін байқаймыз. Оларды қайта басып шығару ісін қолға алу керек сияқты. Сонымен қатар балаларға арнап ұлттық психологияға, ұлттық мінезге, ұлттық философияға бай мазмұндағы шығармалар мен ертегілерді жазу мәселесі ақсап тұрған сияқты…

– Қазір ақпарат өте көп заман болды. Балалар етектей-етектей ұзын роман, повесть, поэма, өлеңдерді емес, қысқа-қысқа дүниелерді көруді жөн деп санайды. Себебі қазіргі ұрпақтың миы да жасаушы (productive) емес, қабылдаушы (receptive) қасиетке бейімделген. Егер бала кітап оқыса, фантазиясы, қиялы дамитын еді. Кітаптағы әр оқиғаны, әр кейіпкерді, пейзажды бала елестетер еді. Сөздің құдіретін сезінеді. Кинодағыдай дайын көріністен гөрі кітіптағы сөйлемнің әсері басқаша, қимылға бай. Мысалы «…Ол ойға беріліп тұр еді, ит келіп қолын жалап алды. Ол селт ете қалды» деген сөйлемде сезім бар. Бала қиялына күш салады, елестетеді, қиялы дамиды. Бірақ өкініштісі ұзақ күрделі дүниелерге балалардың бас қатырып отырғысы келмейді. Бәрі демейін 90% жастар сондай. Кейде ойлаймын, қазір құндылықтар өзгерді, кез келген көркем әдеби шығарма болсын, жанрлары болсын қазіргі жастардың қабілетіне қарай бейімделіп жасалып, дамып, жаңа жанрлар қалыптастырып, заманның икеміне қарай иілуі керек сияқты… Айналып келіп смартфон ұстаған ұрпаққа кітап ұстату өте қиын болып тұр.
Менің бір досым балаларына кітап оқытады екен. Бір бет оқысаң он теңге дегендей. Балалар ақша керек болса, толық кітапты оқып тастайды дейді. Сосын мазмұнын айтып береді. Солай ақырындап кітаптың қызығына түседі ғой.

– Баланың кітап оқытуға құштарлығын оятуға мектептердегі «Оқуға құштар мектеп» жобасының әсері бар ма немесе қатысы бар ма? Оқу мәдениетін қалай қалыптастыруға болады? Ойыңызды білсек…

– Жоғарыда айттым, қазіргі жастар үшін құндылықтар өзгерді. Қазір мотивациялық, психология, жеке тұлғалық даму, бизнес, кәсіби білім саласындағы тақырыптар өте өтімді. Осы тақырыптардағы кітаптарды қазақ тіліне көптеп аударып, жеңіл, қарапайым түрде ұсынып кітап сөрелерін толтырып тастау керек. Қазақша кітаптарды көптеп шығару керек шығар. Атақты бестселлер кітаптардың бәрін аудару керек. Осы салада атқарылып жатқан жұмыстар да жоқ дей алмаймыз. Мысалы, «аударма баспасы», «мазмұндама» баспасы секілді баспалар ұсынған кітаптар осы кемшіліктердің орнын толтырады деп ойлаймын. Ұрпағына жаны ашитын ел кітаптан ақша аямауы керек. Баспа ісін дамыту керек, жазушылар мен ақындарды, ғылыми зерттеушілердің жағдайын жасап, мемлекеттен қолдаулар көрсетіліп отырса құба құп болар еді.
Меломан дүкеніне барсаңыз, қазақ тіліндегі кітаптар бір бұрышта тұрғанын көріп, көңіл құлазып қалады. Орысша бәрі қолжетімді, көрнекі жерге қойылған. Әлде тіл маңызсыз ба? Жалпы кітап көп болса, барлық жерде тұрса, оқиды деп ойлаймын. Үйде, көшеде, мектепте, тіпті дүкендердің кіре берісінде…

– Мектептерде орыс әдебиетін оқытуға қатысты көзқарасыңыз қандай?

– Қазақ әдебиеті, орыс әдебиеті, шетел әдебиеті деген түсініктің өзі қате. Екі түрлі әдебиет бар, ол қазақ әдебиеті мен шетел, әлем әдебиеті. Біз орыспен бірге тұрмаймыз ғой, арамызда қаққан қазық, шекара бар. Жеке билік, мемлекеттік рәміздеріміз, заңымыз бар мемлекетпіз. Демек орыс біз үшін шетел. Неге біз басқа шетелдерден ерекшелеп орыс әдебиетін оқытуымыз керек. Әрине орыстың әлемге танымал әдебиет өкілдерін жоққа шығармаймыз, жоғарыда айтқандай шекараның арғы жағында болғандықтан, оларды да әлем әдебиеті өкілдеріне жатқызып әлем әдебиеті деп оқыту керек.
Мысалы қазақ тарихы мен дүниежүзі тарихы деген екі пән бар. Орыс тарихы дегенді қосып өтпейміз ғой, тура солай орыс әдебиеті деген де басы артық, томпақ дүние.
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұқбаттасқан Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ