БАЛАЛАРДЫҢ ТАЛҒАМЫН ДӘЛ ТАПҚАН ЖАЗУШЫ
«Ізденіс – шығарманың ауқымын кеңейтеді. Жазушы ізденіс арқылы шыңдалады. Биікке шығады»,
– Зәуре Төрехан.
Зауре Төрехан – балалар жазушысы, киносценарист, Жазушылар Одағының мүшесі. Алматыкітап баспасынан шыққан «Біздің сүйікті қаламыз Алматы» және «Ел жүрегі – ажарлы қала Астана» кітаптарының авторы. 2014 жылы Зауре Төрехан «Алтын Қалам» ұлттық әдеби байқауына қатысып, «Амина Туран в стране номадов» атты фэнтезимен жеңімпаз атанды. Бұл кітабы кейін «Steppe&Word Publishing» баспасынан қазақ тілінде басылып шыққан болатын. 2017 жылы Бірінші Президент Қоры мен Жазушылар Одағы ұйымдастырған «Алтын Тобылғы» әдеби премиясының «Жылдың ең үздік балалар әдебиеті» номинациясында лауреат атанып, 2020 жылы «Айша и Невидимые соседи» («Айша және үй пірлері») атты кітабы IKITAPDYKENI қосымшасында шықты. «Күйекөбелектер шаһары» ертегілер жинағы 2022 жылы Altyn Saqa баспасында жарық көрді. Жазушының «Күйекөбелектер шаһары» атты әңгімесі қазақ радиосында дыбысталған алғашқы қазақ фэнтезиілерінің бірі. Шығармада автор бүгінгі балалардың өмірінен әсем суреттеулер келтіреді. Біз Зәуре Төреханның шығармашылығымен кеңірек танысу мақсатында сұхбат құруға бекіндік.
– Әдебиет сабағынан оқытылатын ертегілердің бәрі – фэнтези жанрына жатады. Мәселен, «Керқұла атты Кендебай», «Ер Төстік» ертегісі фэнтези жанрының бір көрінісі болмақ. Былайша айтқанда, фэнтези дегеніміз – қазіргі ертегі. Балалардың қызыға оқитын «Гарри Поттері» де фэнтези жанрында жазылған. Мәселен, Терри Пратчет фэнтезиді «жан азығы» деп атапты. Ал сіз «фэнтези» дегенді қалай түсінесіз? Сіз үшін фэнтези деген не? Фэнтези жазушы ретінде жанрға қандай анықтама берер едіңіз?
– Фэнтези жанры фантастиканың бір түрі деуге болады. Оның фантастикадан басты айырмашылығы – шығарма желісінде орын алған әлемді ғылыми тұрғыдан түсіндірудің қажеті болмайтындығында. Десе де, ол
әлем белгілі бір заңдылық-тарға бағынады. Фэнтези жанры ауқымды оқиғаларға, жақ-сылық пен жамандықтың айқасына негізделеді. Осынысымен фэнтези жанры қиялдың шарықтауына кең мүмкіндіктерді ашады және күрделі ғылыми фантастикаға қарағанда жеңілдеу болып келеді. Фэнтези адамның қиялын дамытып қана қой-май, оны ойлануға ша-қырады, сондықтан фэнтези «жан азығы» деген сөзбен келісемін.
– Фэнтези шығармаларды жазу барысында қаншалықты ізденесіз? Шығармаңызға арнайы материал жинайсыз ба? Не болмаса, қай фэнтези қаламгердің жазу үлгісіне арқа сүйейсіз? Сізді шығарма жазуға шабыттандыратын ең сүйікті фэнтези жазушыңызды атасаңыз?
– Әрбір жазушы қай жанр болмаса да «үй жұмысынан» бастайды, яғни идеясын кітап, сценарий етіп жазудан бұрын әбден дайындалады. Материал іздеп, білмегенін толықтырады. Қажет материал іздеу барысында жаңа идеяларды түртіп алады, содан соң ғана іске көшеді. Әдебиет үшін бұл заңдылық. «Алматыкітап» баспасынан шыққан «Ел жүрегі ажарлы қала Астана» атты деректі-повесімде «Жазушының бес ережесі» деген ережелерді жазып, мысалдарын келтірдім. Өзім де сол бес ережені ұстанамын. Әрбір кітабымды жазар алдында мұқият дайындаламын, ол үрдіс кітап жазу барысында да жалғасады. Тіпті соңғы бөлімдегі соңғы сөйлемнің нүктесін қойсам да, ізденісті тастамаймын, «қажет болып қалады» деген ақпаратты үнемі жазушы блокноттарыма, айпадтағы заметкаларға жазып аламын.
Адам жас кезінде белгілі бір адамға еліктеуге тырысады, ол –құптарлық іс. Мысалы, суретшілер қылқалам шеберлеріне қарап сурет салуды үйренеді, біртіндеп өздерінің ерекше стилін тауып, оны дамытады. Жазушылар да солай, алдымен өзіне ұнаған жазушыға еліктеп жазады да, содан соң өз мәнерін тауып, сол сарында жаза бастайды. Бүгінде менің өз жазу мәнерім қалыптасқан, бірақ бала күнімде Ирвин Хоуардқа жиі еліктейтінмін. Маған ұнайтын фэнтези жазушылар көп емес, бірақ олардың көбісі батыс жазушылары, олардың арасында Филип Пулман, Дайана Уинн Джонс, Эйко Кадоно, Рэнсом Риггз, т.с. сияқты жазушылар бар.
– Сіз үшін фэнтези кейіпкерлерге есім қою – қиындық туғыза ма? Әлде әдеби және түсіндірме сөздіктерге жүгінесіз бе? Шығарма жазудағы ең басты ұстанымыңыз қандай?
– Барлық кейіпкерлердің есімдерін алдымен мағынасына қарап таңдап аламын, бірақ шығарма жазу барысында ол есімдер бірнеше рет өзгеріп кетуі мүмкін, мен ол есімдері алдымен «татып» көремін, егер маған жақпаса, кейіпкермен үйлесімді болмаса, жаңа есімдірді іздеймін, кейде оқырмандарымнан, достарымнан кеңес сұраймын және олардың ұсынған нұсқаларын таза параққа еңгіземін. Шығарма жазудағы басты принципім – оқырман ретінде өзіме ұнауы керек, егер ұнамаса оны қайтадан жазамын.
– Жазушы Джоан Роулингке «Гарри Поттер» идеясы тосын жайтта келгені баршамызға мәлім. Болашақ жазушы поезда отырып оқиғалар желісін құрастырған еді. Ал сізге фэнтези туындыларыңыздың идеясы қай кезде келеді?
– Жолда жүргенде, саяхаттағанда адам «ой ағынына» қосылады. «Жан» деген мультфильмді көрсеңіз, онда менің нені меңзеп тұрғанымды түсінесіз. Сол кезде адамға жақсы идеялар келе бастайды. Негізі, адамның сол күйі ғылыми тілмен айтқанда «бета күй» деп аталады, ол адам ұйқыға кетер алдында, таңғы шала ұйқы кезінде пайда болады. Мен сол «бета күйге» түскенде, табиғат аясында тыныққан кезде, жолда жүргенде, ешкім ойымды бөлмеген кезде жақсы идеяларды ойлап табамын. Өз басым, бала кезімнен қиялшылмын, ал шығарма жазу мен үшін бір ғажайыпстанға саяхаттаумен тең болды. Бала күнімде кілем өрнектеріне қарағанда құс биіктігінен көрінетін алып шаһарды, оның базар аралаған тұрғындарын, әдемі сарайларын, шиеленіскен жол тораптарын көретінмін. «Сандықтың ішіне күйекөбелектер кіріп кетпеді ме?» деп әжем жыл сайын сандығын ашып, ішін ақтарып, желдететін. Ол мен үшін үлкен той күні еді, себебі, оны «қарақшылардың базарлығы сақтаулы тұрған сандық» деп елестеттім. Сөйтіп қиялым дамып, бірте-бірте өз шығармаларымды жаза бастадым.
– Ағылшын әдебиетінің аса көрнекті жазушысы Джоан Роулингті айтқан кезде қаһарман кейіпкер «Гарри Поттерге» соқтықпай қоймаймыз. Гарри Поттер – сиқыр өнерінің бес аспап маманы һәм тәлімгері. Жалпы айтқанда, осы сиқыр дегеніміз не? Сиқыр ұғымын шығармаларыңызда қаншалықты жиі қолданасыз? Кейіпкерлеріңіз даңқты сиқыршы Гарри Поттер сияқты қандай да сиқырлық күшке ие ме? Мысал келтірсеңіз.
– Адам түсінбейтін, ойы, ақылы жетпеген нәрсенің бәрі – сиқыр. Сиқыр – мифология, ертегі, фэнтези жанрының айнымас бөлігі. Тұңғыш фэнтези кітабымды түркі мифологиясы, қазақ этнографиясына негізделе отырып жаздым, сол кітабымда бақсылық, батырлық, сиқыр туралы жаздым. Ал кейінгі кітаптарымда сиқырды жазбайтын болдым. Себебі, логикалық тұрғыдан және жанр ерекшеліктеріне қарай оның қажеті болмай қалды. Мәселен, «Әмина Тұран көшпенділер елінде» атты кітабымның екінші деңгейлі кейіпкерлері тылсым күштерге ие, олар Малика ханшайым, Тұрғынбай бақсы, Қарға-кемпір мен оның қыздары, «Соңғы керуен» тарауында жолға шыққан батырлар да ерекше күштерге ие. Ал ол қандай күштер екенін кітапты оқып біле аласыз. Кітаптарым қаланың барлық кітапханаларында, сондай-ақ «Алматыкітап» дүкендерінде қол жетімді.
– Осы шығармаңызға қатысты сауалым бар еді. Балалар мен жасөспірімдерге арнап жазған «Амина Тұран көшпенділер елінде» атты туындыңыздың жалғасы бола ма? Жалғастыруды мақсат тұтасыз ба? Әлде, оқиға сонымен біте ме? Кейде авторлар бірнеше серия қылып шығарып жатады. Сіздің де жоспарыңызда бар ма?
– Ол оқиғаны басынан бастап серия етіп жоспарладым. Бірақ екінші кітабын әлі жазып бітірмедім. Оның тағы комиксі бар.
– Фэнтезист-жазушыға шет тілдерін білу міндетті ме?
– Міндетті түрде ағылшын керек. Ол – болашақтың тілі. Тіпті, бүкіл білім, ғылым, жаңалық осы тілде, – деді де, плащына оралған орамалды түзеп – Мен ағылшын тілін жақсы меңгердім, оқи аламын да, жаза аламын да, бірақ ол тілді дамыту үшін орта керек. Сосын, 40 жасқа дейін басқа тілдерді де меңгеріп алу қажет. Өйткені 40 жастан кейін адамның миы дұрыстап жаттай алмайды, көп күш кетеді.
– Зәуре Төрехан, сіз ағылшын тілінде қандай шығармалар оқисыз? Түпнұсқада оқу ғанибет шығар.
– Көрнекті ағылшын жазушысы Джоан Роуингтің «Хәрри Поттерін» түпнұсқада оқыдым. Кейбір жазушылардың шығармаларының тілі жеңіл, балаларға өте түсінікті. Мәселен, Терри Праччет жеңіл оқылады. Руаль Даһлды бала кезімде көп оқыдым.
– Бұл кітаптар қолжетімді болды ма? Қазіргі таңда ағылшын тіліндегі кітаптар қымбаттау. Оларды арнайы тапсырыспен алып оқыдыңыз ба?
– Жоқ. Алматыда «British Council» кітапханасы болды, көп шетел әдебиетін сол жерден алып оқыдым. Бастапқыда ағылшынша оқу қиын болды. Сосын оқи келе жатылып, емін-еркін оқитын болдым.
– Болашақта өзіңіз сияқты мықты фэнтези жазушы болғысы келетіндерге қандай ақыл-кеңес айтасыз? Олар сіз сияқты фэнтези жанрының майталман жазушысы болу үшін не істеу қажет?
– Әлі де мықты, майталман жазушымын деп айта алмаймын. Жазушы болу үшін көп оқу керек. Әсіресе, ізденіс қажет. Ізденіс – шығарманың ауқымын кеңейтеді. Жазушы ізденіс арқылы шыңдалады. Биікке шығады. Сіздерге де үздіксіз оқу мен ізденіс тілеймін! Мықты жазушы болуларыңызға шын жүректен тілектеспін! Мен әрдайым жас жазушыларды қолдаймын! Жастар – біздің болашағымыз! Әдебиетіміздің де болашағына сіздерге байланысты!
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан,
Алтыншаш КУРМАНАЕВА,
Ақмола облысыс, Көкшетау қаласы,
№1 мектеп-гимназиясының қазақ тілі мұғалімі.
Мекен-жайымыз: Алматы қаласы, Алғабас ы.ауданы, Жаңақұрылыс кварталы, 252-үй
Телефон нөміріміз: 8 707 375 4041, 8 747 960 3277
E-mail: moldir_bulak@mail.ru