«Нөлдік төзімділік»  халықты тәртіпке шақырады

Елімізде ұсақ құқық бұзушылықтардың жолын кесуде азаматтық қоғамның рөлі ерекше. Құқық бұзушылықтарға «нөлдік төзімділікті» қалыптастыру, сондай-ақ құқық бұзушылықтар мен қылмыс жасағаны үшін жазаның бұлтартпастығын іске асыру бойынша жұмыстар қолға алынды. Ең бастысы – ұсақ қылмыс болмайтынын түсіну. Балалардың тентектігі де қайғылы жағдайға әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жүйеде заңды бұзушылар қатал жазаланады. Назарларыңызға нөлдік төзімділік туралы заңгер Мадина Досанмен сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.

—Нөлдік төзімділік дегеніміз не және ол қалай жұмыс істейді?

—«Нөлдік төзімділік» дегеніміз қоғамның немесе құқықтық жүйенің заңсыздыққа немесе қылмысқа қатысты кешірімсіз, қатаң әрекет ету қағидаты. Нөлдік төзімділік – бұл азаматтардың теріс реакциясы немесе ең ұсақ құқық бұзушылықтармен де келісуді қаламауы. Бұл ұсақ бұзақылық та, қоқыс тастау да болуы мүмкін, себебі бұның бәрі қоғамның тыныштығын бұзады, өмір сапасын төмендетеді. Тәртіпсіздік пен бассыздық сезімі әлдеқайда маңызды құқық бұзушылықтарды тудырады. Ұсақ қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға назар аудару қажет. Барлық ұсақ маңызды емес қылмыстарды толық тіркеу – бұл осындай жұмыстың басталуы. Үлкен бақытсыздықтарға әкелетін әдеттегі және жетекші қызықтырушының бірі: «Барлығы да осылай жасайды» сөздері.

—Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу бойынша қандай жұмыстар атқарылуда?

—Полиция балалардың оқу орындарындағы қауіпсіздігіне ерекше назар аударады. Оқу жылының басынан әрбір мектеп пен колледжге учаскелік полиция инспекторлары, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторлар және жедел қызметкерлер бекітілді. Олардың міндеттеріне оқу орындарына жүйелі түрде барып-тұру, сабақ өткізу, оқушылармен әңгімелесу, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға теріс әсер ететін және қылмыстық идеологияны тарататын адамдарды анықтау жатады. Құқық бұзушылықтар туралы келіп түскен хабарламаларға жедел ден қою, рейдтер, дәрістер, қауіпсіз тәртіп туралы жадынамалар әзірлеу. Қазақстанның ішкі істер органдарының қызметкерлері заңды сақтау, азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттыру мәселелері бойынша кешенді жұмыс жүргізуде.

 —Полицейлер ата-аналар мен балаларға түсіндіру жұмыстарын қалай жүргізеді?

—Тәртіп сақшылары оқушылармен кездесулер өткізеді. Олар құқық бұзушылықтар, соның ішінде есірткі қылмыстары, буллинг, бопсалау, вандализм және бұзақылық үшін қарастырылған жауапкершіліктер туралы айтады. Ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру жазасына әкеп соғатын бұзушылықтарға ерекше назар аударылады. ІІМ қауіпсіз тәртіп ережелерін сақтауға дағдыландыру үшін балаларға «Зорлық-зомбылықтың құрбаны болмау үшін не істеу керек», ата-аналарға – «Бала зорлық-зомбылықтың құрбаны болмауы үшін не істеу керек» тақырыбында жадынамалар әзірледі. Олар әлеуметтік желілерде, мобильді мессенджерлерде, ата-аналар, мектеп және жалпы үй чаттарында таратылады.

Қылмыстық жағдайлардың орын алмауы үшін әңгімелесулер, дәрістер, кездесулер мен жадынамалардан басқа, полиция жергілікті тексерулер жүргізеді. Жыл басынан бері 11 мыңнан астам жедел-профилактикалық іс-шара, рейдтер, жергілікті тексерулер мен акциялар өткізілді.

Іс-шаралардың қорытындысы бойынша, кәмелетке толмағандардың түнде ойын-сауық орындарында және тұрғын үйден тыс жерде болғаны үшін ата-ана мен мекеме иелері әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Оқу орындарында кәмелетке толмағандарды бопсалаудың фактілері де көп тіркелген.

— Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу қалай жүзеге асады?

— Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу, құқыққа қайшы әрекеттерге тартуға жол бермеу – Мемлекет басшысы ішкі істер органдарының алдына қойған маңызды міндеттердің бірі. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі жұмыс ішкі істер министрінің жеке бақылауында. Кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушылық фактілері туралы полицияға «102» нөмірі немесе «111» сенім телефоны арқылы хабарлауға болады. Көрсетілген телефондар бойынша ақпараттық, консультациялық, психологиялық көмек және қолдау тәулік бойы жүзеге асырылады.

ІІМ-нің хабарлауынша, әрбір қазақстандық үлес қосса ғана ғана балаларды қорғап, қоғамда құқық бұзушылықтарға төзбеушілік мәдениетін қалыптастыруға болады.

—Нөлдік төзімділік саясатымен байланысты қандай жағымсыз салдарлар болуы мүмкін?

—Бұл саясат қоғамдағы азаматтардың құқықтарын және бостандықтарын бұзуға алып келуі мүмкін. Мысалы, адамның құқықтары мен заңды мүдделерін ескермей, айыптау немесе жазалау әдістері қолданылуы мүмкін. Құқық бұзушылықтарға қарсы қатал жаза қолдану көп жағдайда кемсітушілікке әкеліп соғады. Әсіресе, әлеуметтік, этникалық немесе экономикалық тұрғыда осал топтар үшін бұл саясат әділетсіз әрі артық жауапкершілікке алып келуі мүмкін. Нөлдік төзімділік саясаты қатаң жазалауды талап еткенде, қоғамда қорқыныш пен сенімсіздік қалыптасуы мүмкін. Бұл жұмысшылардың, азаматтардың және билік арасындағы қатынастарды нашарлатып, әлеуметтік шиеленіс тудыруы мүмкін. Құқық бұзушылықтарды қатаң бақылау мен жазалау кезінде, адамдық қателіктер немесе әділетсіз айыптаулар болуы ықтимал. Бұл жағдайда кінәсіз азаматтар жазалануы мүмкін. Адамдар үнемі бақылауда сезінуі мүмкін, бұл қоғамда көңіл-күйдің төмендеуіне, қорқыныштың артуына және әлеуметтік оқшаулануға әкелуі мүмкін. Осы жағымсыз салдарлар нөлдік төзімділік саясатын іске асыру кезінде мұқият ескеруді қажет етеді.

—        Қоғамда  нөлдік төзімділік саясатын енгізудің тиімділігі қандай?

—Нөлдік төзімділік саясаты — бұл қоғамда заңсыздық пен құқық бұзушылықтарға қатысты мүлдем шыдамсыздық көрсету саясаты. Мұндай саясаттың негізгі мақсаты — қоғамда тәртіп пен заңның үстемдігін қамтамасыз ету. Бұл саясаттың тиімділігі бірнеше аспектілер бойынша қарастырылуы мүмкін. Нөлдік төзімділік саясатында құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін барлық қатаң шаралар қабылданады. Бұл қоғамда тәртіптің нығаюына және қылмыстың азаюына әкелуі мүмкін. Мұндай саясат арқылы заңды бұзушыларға қатысты қатаң санкциялар қолданылады, бұл құқық бұзушылардың қоғамда тыныштықты бұзуына жол бермейді. Заңның құрметтелуін арттырады. Қатаң жазалар мен бақылау шаралары құқық бұзушылардың әрекетін тежейді. Бұл қылмыс деңгейін төмендетуге ықпал етуі мүмкін.

—Нөлдік төзімділік саясатының кемшіліктері бар ма?

— Жазалардың енгізілуі кейде құқықтардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Бұл саясаттың орындалуы адам құқықтарының шектелуіне, әсіресе қылмыстық іс-әрекетке бейім емес адамдардың жазалануына себеп болуы мүмкін. Егер қоғам бұл саясатты әділетсіз деп санаса, билікке деген сенім төмендеуі мүмкін. Әсіресе кейбір жағдайларда қатаң шаралар әлеуметтік әділетсіздікке әкелуі мүмкін.: Нөлдік төзімділік саясаты көбінесе әлеуметтік, экономикалық немесе психологиялық себептерді елемейді. Бұл жағдайда қылмыстың негізгі себептеріне мән берілмей, тек оның көрінісіне ғана назар аударылады. Нөлдік төзімділік саясатының тиімділігі қоғамның мәдениеті мен құқықтық жүйесіне байланысты өзгеруі мүмкін. Әр мемлекетте немесе қоғамда бұл саясаттың орындалуы әртүрлі нәтижелер беруі мүмкін.

—Бұл саясат адам құқықтарына қалай әсер етуі мүмкін?

—Нөлдік төзімділік саясаты (Zero Tolerance Policy) – бұл кез келген заң бұзушылықты немесе теріс әрекетті қабылдамау қағидасы, яғни мұндай әрекеттерге қатаң жауап қайтару принципі. Бұл саясаттың адам құқықтарына әсері әртүрлі болуы мүмкін. Нөлдік төзімділік саясаты көбінесе қатаң санкциялар мен жазаларды талап етеді. Бұл жағдайда адам құқықтары жиі бұзылуы мүмкін, өйткені жүйе жиі икемділікті немесе жағдайды есепке алуды қажет етпейді. Мысалы, айыпталушының жағдайын ескермей, айыптау немесе жазалау әрекеттері орын алуы мүмкін. Бұл саясаттың бір аспектісі – адамның кінәсіз болуы мүмкіндігін ескермеу. Кейде жеңіл немесе жеке жағдайларды назарға алмай, қатаң шаралар қолданылуы адам құқықтарын бұзуға әкелуі мүмкін. Нөлдік төзімділік саясаты кейбір жағдайларда жеке тұлғаның еркіндігіне, өмір сүру құқығына нұқсан келтіруі мүмкін. Мысалы, қоғамға қарсы әрекеттерді өте қатаң жазалау адамды әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан зардап шектіруі мүмкін. Нөлдік төзімділік саясаты кейде әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз етпей, адамдарды теріс сипаттағы заңсыз немесе әділетсіз қатаң жазаларға тарта алады. Бұл белгілі бір топтарға, мысалы, әлеуметтік немесе этникалық жағынан осал топтарға қатысты әсіресе қауіпті болуы мүмкін. Адам құқықтарын қорғау үшін бұл саясатты жүзеге асыруда адамның құқықтарын толық сақтау маңызды. Әрбір адамның құқықтары, ар-намысы мен бостандығын қорғау осы саясаттың негізгі мақсаттарына сәйкес болуы керек.

—Нөлдік төзімділік шараларының әлеуметтік әділеттілікке қандай әсері бар?

—Нөлдік төзімділік шаралары әлеуметтік әділеттілікке әртүрлі әсер етуі мүмкін, оның оң және теріс жақтары бар. Бұл шаралар негізінен заң бұзушылықтар мен қылмыстарға қарсы өте қатал және жиі кешірімсіз тәсілдерді қолдануға бағытталған.

Нөлдік төзімділік шаралары қылмысты әрекеттерді немесе заң бұзушылықтарды қатаң бақылап, олардың алдын алуға ықпал етуі мүмкін. Бұл қоғамдағы жалпы қауіпсіздік пен тәртіпті сақтау үшін пайдалы болуы мүмкін. Егер адамдар қылмыстың немесе заң бұзушылықтың жазасыз қалмайтынын білсе, олар заңға мойынсұнып, қоғамның жалпы тұрақтылығына үлес қосуы мүмкін.

Нөлдік төзімділік саясаттары кейде белгілі бір әлеуметтік топтар, әсіресе аз қамтылған немесе этникалық топтар үшін әділетсіз болуы мүмкін. Мұндай шаралар көбінесе осы топтарға бағытталған және оларды зорлық-зомбылық немесе қатаң жазалармен жазалауға әкеп соғуы мүмкін. Нөлдік төзімділік шаралары көбінесе ауыр жаза қолдануды талап етеді. Бұл әсіресе кедейлік немесе білімсіздік сияқты әлеуметтік факторларға байланысты қылмыс жасайтын адамдар үшін ауыртпалық болуы мүмкін, себебі олар жиі жүйенің жетілдірілген механизмдеріне қол жеткізе алмайды. Нөлдік төзімділік саясаттары көбінесе жеке құқықтарды бұзуға әкеледі. Мысалы, адамдарды тексеру, қамау немесе қылмыссыз тергеу сияқты іс-әрекеттер заңды негізде болмаса, бұл әлеуметтік әділеттілікті бұзуы мүмкін. Нөлдік төзімділік шараларының әлеуметтік әділеттілікке әсері жағдайға байланысты өзгеріп отырады. Мұндай саясаттарды енгізу кезінде қоғамның әртүрлі топтарының мүдделері мен құқықтарын ескеру маңызды.

—Сұхбатыңызға рахмет!

Г.Тұрлыбекова