28 қыркүйек Қазақстанда атом саласының қызметкерлері күні

Қазақстанның атом саласы экономиканың, стратегиялық маңызды және табысты салаларының бірі ғана емес, сондай-ақ елдегі ең жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін және рентабельді салалардың бірі болып табылады. Астанада атом энергиясы жөніндегі ақпараттық орталық жұмыс істейді. Орталықтың басты мақсаты-адамдарды әрқайсымыздың өмірімізде радиоактивтілік сияқты құбылысты ыңғайлы, сенімді, күнделікті және ең бастысы байқалмайтын пайдаланумен таныстыру арқылы ел халқының көз алдында «радиофобия» деңгейін төмендету жөніндегі миссия. ITSAE кинозалында мультимедиялық 3D бағдарламалар, интерактивті викториналар және виртуалды экскурсиялар арқылы қонақтар атом саласының дәстүрлері мен инновациялары, табиғаттағы радиоактивтілік және техногендік әлем туралы біле алады. ИЦАЭ-де өткізілетін көпшілік ғылыми-танымал дәрістер, жетекші қазақстандық мамандардың шеберлік сыныптары, зияткерлік ойындар бойынша чемпионаттар, техникалық шығармашылық, бағдарламалау, анимация бойынша сабақтар, эксперименттік зертханалар және т.б. түріндегі форматтағы көптеген іс-шаралар келушілердің кең ауқымына арналған және кішкентайдан үлкенге дейін ешкімді бей-жай қалдырмайды.

Электр қуатының тапшылығы бүгінде еліміз үшін де өзекті мәселеге айналды. Осыған орай атом электр стансасын салу тақырыбы да талқыланып, референдум өткізу туралы ой да айтылып жүр. Атомнан электр алуға ядролық реактор керек. Оқырманға түсінікті болу үшін қоса кетейік, ядролық реактор – атом ядросы бөлінуінің басқарылатын тізбекті реакциясын жүзеге асыратын құрылғы. Елімізде АЭС салынатын болса, бізге қауіпсіз реактор керек-ақ.

Міне, осы мәселенің шешімін өз бетінше іздеп көрген ақмолалық оқушы ядролық реактор моделін әзірледі. Өзінің есім-сойы да ерекше, халық әртісімен аттас, тектес. Бұланды ауданының №2 Никольское аулының жалпы білім беретін мектебінің 9-сынып оқушысы Асанәлі Әшімов өнертабысын Бішкекте өткен «Біз – ХХІ ғасыр интеллектуалдарымыз» халықаралық байқауында таныстырған. Аталған байқауға Ресей, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Иран және Қазақстаннан 260 оқушы қатысыпты.

Өнертапқыш оқушының жетекшісі, аталған мектептің физика және информатика мұғалімі Артем Цимбал: «Бұл тақырып АЭС салу жоспарына байланысты өзекті саналады. Асанәлі ядролық реактордың моделін жасады, оның жұмысында дозиметрді қолдану қағидаты бар. Ол бұл модельді барлық жалпы білім беретін мектептің оқушылары үшін көрнекі оқыту моделі ретінде ұсынды», – деді.

А.Цимбалдың айтуынша, оқушының моделі – нағыз ядролық реактордың эмуляторы. Реакторды 1:24 масштабында жасап модельдеді және 3D басып шығарды. Бұрғылау шыбықтары органикалық шыныдан жасалған. Реактордан басқа, модельде 3D принтер мен тұрақты қозғалтқыштардың көмегімен жасалған жұмыс істейтін турбина мен генератордың имитациясы бар. Сонымен қатар модель сәулеленуді және сәулеленудің рұқсат етілген дозасын бақылау үшін дозиметрді пайдаланады. Реакторды 2 Arduino UNO тақтасы басқарады, олар реактор мен сорғының жұмысын бақылайды. Егер реактор тұрақсыз жұмыс істей бастаса, модельде «қоңырау шалу» ескерту жүйесі бар реакторды шұғыл өшіру түймесі қарастырылған.

Асанәлі өз жобасын халықаралық байқауда таныстырып, «Жаңа теориялық әзірлемелер» секциясында 3-дәрежелі диплом иегері атанып, медаль алды.
Тамыз айының соңында Астанада Қазақстанда атом электр станциясын салу мәселесі бойынша қоғамдық пікірталастар циклін жабатын жария талқылаулар аяқталды. Бұған дейін мұндай іс-шаралар еліміздің барлық өңірлерінде өткен болатын.
Талқылауға атом саласының сарапшылары, мемлекеттік органдардың, жұртшылық пен азаматтық сектордың өкілдері қатысты. Іс-шараны Қазақстан Азаматтық альянсының президенті Бану Нұрғазиева мен Астана қаласы Қоғамдық кеңесінің төрағасы, саяси ғылымдар докторы, доцент Зулфухар Гаипов жүргізді. ҚР Энергетика министрлігі Атом энергетикасы және өнеркәсібі департаменті директорының орынбасары Гүлмира Мұрсалова өз сөзінде Қазақстанда электр энергиясының 70%-ы көмір станцияларында өндірілетінін, олардың орташа тозуы 70%-дан асатынын атап өтті.
Ұлттық ядролық орталықтың бас директоры Эрлан Батырбеков атом энергетикасының өзектілігі туралы сұраққа жауап бере отырып, бүгінде әлемде 59 АЭС салынып жатқанын атап өтті. Бұл ретте олар экономикасы дамыған елдерде салынуда. Ол сондай-ақ электр тарифінің негізгі бағасын анықтайтын факторларға да әсер етті.

«Шын мәнінде, Атом станцияларындағы тарифке қосылатын негізгі үлес – бұл тарифтің негізгі бағасын анықтайтын көмірге қарағанда бірнеше жыл жұмыс істейтін уранның құны», — деді ҚР Ұлттық ядролық орталығының басшысы.

2023 жылғы 1 қыркүйекте ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын жариялады. Мемлекет басшысы өз Жолдауында атом энергетикасын дамыту аса маңызды экономикалық және саяси аспект екенін атап өтті. Осыған байланысты ол жалпыұлттық референдум өткізу арқылы атом электр станциясын салу мәселесін шешуді ұсынды. 2024 жылдың маусым айының соңында президент Тоқаев АЭС салу бойынша референдум биыл күзде өтетінін мәлімдеді. Нақты қай күн екенін Қазақстан Үкіметі айқындайды.

Атом өнеркәсібіндегі қызметкерлер күнін бекіту туралы қаулыны ҚР Президенті 2001 жылғы 13 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» Заңының 4-бабына сәйкес 2008 жылдың 12 мамырында шығарды. Қазақстанның мерекелер күнтізбесінде атом саласы қызметкерлері кәсіби мерекесінің пайда болуы аталмыш саланың ел экономикасын дамытудағы маңызды рөлін көрсетеді. Бүгінгі күні атом өнеркәсібі – республикадағы ғылымды қажетсінетін және тиімді салалардың бірі.
Ел басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауында әлем тәжірибесіне сәйкес,
ең тиімді шешім бейбіт атом делінген.
Атом өнеркәсібі бүгінде елдегі ең жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін және рентабельді сала. Мерекені заңнамалық деңгейде белгілеу фактісі қазіргі Қазақстан экономикасындағы атом саласының үлкен рөлін көрсетеді.

Қазақстанның атом саласының даму тарихы 1942 жылы соғыс кезінде СССР басшылығы совет ғалымдарына атомның
жарылу энергиясын
(алдымен әскери салада, кейін бейбіт энергетикада) қолдануды әзірлеу жөнінде міндет қойған кезеңнен басталады. СССР Мемлекеттік қорғаныс комитетінің «уран бойынша жұмыстарды ұйымдастыру туралы» бұйрығының шығарылған күні – 1942 жылғы 28 қыркүйек және бүгінгі мереке күнін таңдау үшін негіз болды. Ресейде бұл күн атом энергетикасының туған күні және атом өнеркәсібі қызметкерлерінің
кәсіби мерекесі.

Қазақстанда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары бұл сала белсенді дами бастады. 1951 жылы алғашқы уран – Қордай кен орны ашылды, содан кейін Қазақ ССР ҒА Ядролық физика институты ашылды, зерттеу және эксперименттік-өнеркәсіптік атом реакторлары және табиғи уран өндіретін жаңа кен орындары игеріліп, пайдалануға берілді. 1949 жылғы тамыздан бастап ядролық және термоядролық қару, сондай-ақ сутегі бомбасы сынақтары өткізілген Семей ядролық сынақ полигонының тарихы ерекше назар аударуға тұрарлық. «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясы уран, сирек металдар, атом электр стансалары үшін ядролық отын, арнайы жабдық, қос мақсаттағы технологиялар мен материалдар импорты-экспорты бойынша Қазақстанның ұлттық операторы болып табылады».
«Қазатомөнеркәсіп» атом компаниясы 1997 жылы құрылды, осы сәттен бастап Қазақстанда атом саласын дамыту басталды. «Қазатомөнеркәсіптің» активтері түпкілікті өнім өндіру тізбегіне тартылған кәсіпорындардың бүкіл кешенін қамтиды. Бұған геологиялық барлау және уран өндіру, сондай-ақ ядролық отын циклы өнімдерін өндіру кіреді. Штаб-пәтер Қазақстан Республикасының астанасында орналасқан. Компанияның өзі 2020 жылы «Қазатомөнеркәсіп «ҰАК әлемдік атом энергетикасының негізгі сегменттеріне, сондай-ақ атом электр станцияларын салуды қоса алғанда, ядролық-отын циклінің барлық сатыларына қатысатын трансұлттық сараланған компания болады деп жоспарлап отыр. Осылайша, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК «ядролық отын өндіру бойынша өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің барынша икемді тізбесін ұсынуға ұмтыла отырып, тұтынушыға бағдарланған компаниялардың стандарттарына сәйкес келетін болады. «Қазатомөнеркәсіп «ҰАК» АҚ компаниялар тобының жылдық есебінде компанияда 22 жұмыс кеніші жұмыс істейтіні атап өтілді. Табиғи уранды өндіру жерасты ұңғымалық шаймалаудың экологиялық қауіпсіз және экономикалық тиімді тәсілімен жүргізіледі. МАГАТЭ бұл технологияны кен орындарын қазудың ең экологиялық таза және қауіпсіз тәсілі ретінде таниды. Бұдан басқа, «Қазатомөнеркәсіп» кәсіпорындары тобының бериллий өндірісі кен концентратын қайта өңдеуден бастап белгіленген сапа параметрлері бар дайын өнім шығаруға дейінгі толық өндірістік циклі бар әлемдегі үш кәсіпорынның бірі болып табылады. Ал «Қазатомөнеркәсіп» компаниясының тантал өндірісі ТМД аумағындағы жалғыз және дайын өнімге дейін құрамында шикізаты бар тантал-ниобийді қайта өңдеудің толық өндірістік циклі бар әлемдегі ең ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Қазатомөнеркәсіп табиғи уран өндіретін әлемдегі ең ірі уран өндіруші болып табылады, ол компанияның қатысу үлесіне барабар, 2019 жылы әлемдік алғашқы уран өндірудің жиынтық көлемінің 24% — ға жуығы мөлшерін қамтыды.
Компания және жалпы ел үшін Үндістанмен атом энергетикасын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы шартқа қол қою маңызды болды, бұл Қазатомөнеркәсіпке әлемдік отын нарығында өзінің қатысуын кеңейтуге мүмкіндік берді.
Компанияның Қазақстан Республикасының ғылыми білімін кеңейту және өнеркәсіптік дамуы жөніндегі саясаты шеңберінде Қазатомөнеркәсіп қызметінің жаңа бағыттарын игеруді жалғастыруда. Осындай бағыттардың бірі жаңартылатын энергетика болып табылады. Қазақстандық ноу — хау болып табылатын және әлемде баламасы жоқ «Болотов Виндроторлары» — жел және күн энергиясы негізінде энергетикалық кешендер өндірісі жолға қойылған. 2012 жылы Астанада күн батареяларын шығаратын ең заманауи зауыт іске қосылды. Қазақстанда сирек және сирекжер металдарды өндіру және қайта өңдеу бойынша Жапониямен бірлескен жобалар іске асырылуда.

«Қазатомөнеркәсіп» еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдармен бірге Қазақстан Республикасының аумағында 13 тау-кен активтеріне біріктірілген 26 учаскені игеруде. Жерасты ұңғымалық шаймалау (ЖҰШ) әдісімен уран өндіру әдісі алғаш рет 1960 жылдары қолданылған және 2017 жылы әлемдік уран өндірісінің 50%-ын құрады.

ЖҰШ әдісі дәстүрлі әдістермен салыстырғанда өндірудің неғұрлым төмен құнын қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға теріс әсерін азырақ көрсетеді және өндіріс қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласында жоғары көрсеткіштерді қамтамасыз етеді. ЖҰШ әдісімен өндіруге жарамды Қазақстан Республикасының қолайлы геологиялық жағдайлары Қазатомөнеркәсіпке бірегей бәсекелестік артықшылықты қамтамасыз етеді.

Уран өндірудің 100% — ын Қазатомөнеркәсіп ЖҰШ әдісімен жүзеге асырады. Қазатомөнеркәсіп өзінің негізгі бәсекелестерінен едәуір асып, өнімділігі 11,4 мың тонна (2018 жылы әлемдік уран өндірудің 20% — дан астамы) болатын ЖҰШ әдісімен уран өндіруде даусыз көшбасшы
болып табылады.

Атом саласы саласында көрнекті ғалымдар, инженерлер, конструкторлар және, әрине, жоғары білікті жұмысшылар еңбек етуде. Олардың еңбегінің арқасында Қазақстан қазір әлемдік атом аренасында маңызды рөл атқарады. Бүгінде еліміздің атом саласы ең жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін және рентабельді салалардың бірі болып табылады және экономиканың негізгі, стратегиялық маңызды және табысты салаларының бірі болып саналады. Қазір Тәуелсіз Қазақстан атом энергетикасы негізгі рөлдердің бірін атқаратын әлемде лайықты орын алуға ұмтылуда. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы отынның осы түрінің табиғи қорлары бойынша әлемде екінші орын алады. Біз тек қана Аустралия мемлекетінен артта қалып келеміз. Ал уран өндірісінің көлемі бойынша біздің мемлекет бүкіл әлемде бірінші орын алады.

Қазіргі уақытта біздің елде атом саласы тек бейбіт атом бағытында дамуда. Семей сынақ полигонындағы соңғы сынақ жарылысы 1989 жылы, ал 1991 жылдың тамызында полигон түпкілікті жабылды. Анықтама үшін, Семей ядролық сынақ полигоны совет заманында ашылған және 1949 жылдан бастап онда ядролық және термоядролық қару, сондай-ақ сутегі бомбасы сынақтары жүргізілген. 1992-1993 жылдары Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ядролық қарудан түпкілікті бас тарту туралы шешім қабылдады. Кейін барлық ядролық қарулар біздің республикамыздың аумағынан шығарылды.

Бүгінде Қазақстан ядролық объектілер мен материалдар қауіпсіздігінің ең жоғары деңгейіне ие алғашқы жиырма мемлекеттің қатарына кіреді. Ұлттық деңгейде республикада физикалық ядролық қауіпсіздік жөніндегі шаралар кешені іске асырылды, ядролық материалдарды экспорттық бақылау жүйесі жетілдірілді. Бұған дейін Алматыдағы ядролық физика институтының зерттеу реакторлары төмен байытылған отынға көшірілген болатын.

Г.Тұрлыбекова