Оқушының құқығы деген не және ол қалай қорғалады?

Балаларды қорғау, олардың дамуына жан-жақты жағдай жасау – мемлекет пен қоғамның басты міндеті. Елімізде 6,7 млн-нан астам бала бар, олар халықтың үштен бірден астам бөлігін құрайды. Сондықтан балаларға қамқорлық жасаудың маңызы зор. Осы бағытта ҚР Оқу-ағарту министрлігі Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесе Балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу, олардың құқықтары мен саламаттылығын қамтамасыз ету бойынша 2023-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарды қабылдады. Қабылданған құжат мемлекеттің басты міндеттерінің бірі – балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытындағы жоспарын жүзеге асырады. Кешенді жоспар негізгі бес міндетті қарастырады. Олар: Педагог-психологтардың қызметін трансформациялау, «Жеке қауіпсіздік» сабақтарын әзірлеу және енгізу, Балаларға көмек, Булингке қарсы бағдарламаны әзірлеу, Тәуекелдердің интерактивті картасын жасау.
Осы бағытта атқарылуға тиісті жұмыстар негізінен мектеп ұжымдарының жауапкершілігіне жүктелетін басты міндеттердің бірі саналады. Сондықтан, біз, мектеп басшылары мен ұстаздардан мектепте оқушыларының құқықтары және қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі міндеттер қандай екенін білу мақсатында сауалнама жүргізген едік.
1. Бала құқығы деп нені айтамыз?
2. Мектеп оқушыларының құқықтары мен міндеттері қандай?
3. Оқушылардың қауіпсіздігі қалай қорғалады?
4. Егер оқушы құқығы бұзылса, не істеу керек?
5. Баланың психологиялық саулығы дегенді қалай түсіндірер едіңіз және бала психологиясын зиянды әсерден сақтау үшін қандай тәсілдер қолдануға болады?

Аблезов Марс Сапарұлы, Астана қаласындағы Ахмет Байтұрсынов атындағы
BINOM SCHOOL мектеп-лицейінің директоры:
1. Бала құқығы адам құқық-тарының маңызды салаларының бірі деп білемін. Бала құқығы барлық балалардың мүдделерін қорғауды және құрметтеуді қамтамасыз етеді және олардың денсаулығы, білімі, зорлық-зомбылықтан қорғалуының негізін құрайды.
Атап айтқанда:
1. Өмір сүру құқығы: барлық балалар өмір сүруге құқылы яғни зорлық-зомбылықтан, ата-ана қамқорлығынсыз қалудан немесе қорлық көруден қорғалуы керек.
2. Денсаулық сақтау: сапалы медициналық көмекке қол жеткізуге, ем алуға құқығы бар.
3. Білім алу құқығы: барлық балалар тегін және жан-жақты негізгі білім алуға құқылы. Ал, білім беру бағдарламалары балалардың толық әлеуетіне ықпал етуі керек.
4. Зорлық-зомбылықтан және қауіптен қорғау құқығы: балалар зорлық-зомбылықтың, қиянаттың және қорлаудың барлық түрлерінен қорғалуы керек.
5. Сөз бостандығы: балалар өз пікірлерін білдіру еркіндігіне және олардың өмірі мен әл-ауқатына әсер ететін істерге қатысуға құқылы.
Балалардың құқықтарын қорғауға байланысты мәселелер өзекті болып, бірқатар сын-қатерлер туғызатынын мойындау қажет: Мысалы: Әлеуметтік материалдық жағдайы төмен санатқа жататын отбасы балалары әлеуметтік ерекшелікке тап болып, толыққанды даму мүмкіндігінен айырылады. Әлемнің көптеген бөліктерінде балалар әлі де зорлық-зомбылыққа, қиянатқа және қорғансыздыққа ұшырайды. Бұған балалар еңбегін қанау, қорлық көрсету, жыныстық зорлық-зомбылық, және қалаусыз неке жатады. Әлемдегі миллиондаған балалар кедей, қақтығыстар және инфрақұрылымның жеткіліксіздігі сияқты әртүрлі себептерге байланысты сапалы білім алу мүмкіндігінен айырылған.
Қорытындылай келе, балалардың құқықтарын қорғау және сақтау тек мораль мен этика мәселесі ғана емес, сонымен бірге қоғамның тұрақты дамуының негізгі аспектісі болып табылады. Бүкіл әлемде әрбір бала үшін осы құқықтардың іске асырылуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік және халықаралық деңгейде шаралар қабылдау қажет. Онсыз біз балаларымыз үшін әділ және лайықты болашақ жасай алмаймыз.
2. Мектеп оқушыларының оқу процесіне қатысушы тұлға ретінде төмендегідей құқықтары мен міндеттері бар: Оқушылар сапалы білім алуға, өз мүдделерін қорғауға, қауіпсіз ортамен қамтамасыз етілуге, құрдастары, мектеп ұстаздары және оқу процесіне қатысушы барлық тұлғалар тарапынан жақсы қарым-қатынаста болуға құқылы. Сонымен қатар, балалар білім алуға ұмтылуға, мектеп ережелерін қатаң сақтауға, басқалардың құқықтары мен қадір-қасиетін құрметтеуге, мектептен тыс іс-шараларға қатысуға, қауіпсіздік ережелерін сақтауға міндеттеледі. Бұл құқықтар мен міндеттер оқу процесінің тиімділігін, оқушылардың жеке басының дамуын және құндылық бағдарларының қалыптасуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Мектеп пен ата-ананың оқушылардың осы құқықтары мен міндеттерін қолдау және дамыту үшін бірлесіп жұмыс істеуі маңызды.
3. Оқушылардың қауіпсіздігі білім беру мекемелері қабылдайтын тиісті заңдар мен шаралар көмегімен қорғалады.
1. Заңдар мен ережелер: оқушылардың қауіпсіздігі мәселелерін реттейтін заңдар мен ережелер бар. Ол мектептегі балалардың қауіпсіздігі мәселелерін қамтиды. Бұл заңдар мектеп оқушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету шеңберін белгілейді және қауіпсіздік ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілікті қарастырады.
2. Дене қауіпсіздігі: мектептер оқушылардың дене қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар өткізеді. Бұл мектеп үй-жайларына кіруді бақылауды, бейнебақылау жүйелерінің болуын, төтенше жағдайлар кезінде эвакуациялау жоспарларын ұйымдастыруды және т.б. қамтиды.
3. Психологиялық қауіпсіздік: мектепте оқушылардың психологиялық қауіпсіздігіне де назар аударылады. Бұған мектептегі зорлық-зомбылық, буллинг, аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу және бақылау, психологиялық қолдау және оқушыларға кеңес беру кіруі мүмкін. Бастысы сыныпта, мектепте оқушылар арасында жайлы қарым-қатынас орнатуға қолдау көрсету.
4. Құпиялылық және деректерді қорғау: мектепте құпиялылық сақталады және оқушылардың деректерін қорғайды. Бұл жеке ақпаратқа қол жеткізуді шектеуді, қауіпсіз сақтау жүйелерін пайдалануды және жеке деректерді қорғау ережелері мен саясаттарын сақтау.
5. Білім беру бағдарламасы: мектептер білім беру бағдарламасына қауіпсіз мінез-құлық және денсаулық негіздері, интернетті қауіпсіз пайдалануды насихаттау және т. б. сияқты қауіпсіздік мәселелерін қамтиды. Бұл оқушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің кейбір жолдары ғана. Нақты шаралар елге және білім беру жүйесіне байланысты өзгеруі де мүмкін.
4. Егер оқушының құқықтары бұзылса, өз құқықтарын қорғау үшін тиісті қадамдар жасау маңызды.
Олар: 1. Мұғалімге немесе мектеп әкімшілігіне хабарласу. Мұғаліммен немесе мектеп әкімшілігімен проблемаларыңызды талқылаудан бастаңыз. Қандай құқықтар бұзылғанын және бұл сізге қалай әсер ететінін түсіндіріңіз. Жағдайды түсіндіруді, өз көзқарасыңызды білдіруді және мәселенің шешімін табуды сұраңыз.
2. Ата-анаңызға немесе қамқоршыңызға хабарласу. Егер мұғаліммен немесе мектеп әкімшілігімен сөйлесу мәселені шешпесе, ата-анаңызға немесе қамқоршыңызға мәселе туралы айтыңыз. Олар сізге қолдау көрсетіп, одан әрі әрекет ете алады.
3. Мектеп қауіпсіздігі. Кейбір мектептерде арнайы қауіпсіздік қызметі немесе шағымдарды қарауға жауапты тұлғалар (менеджер) бар. Құқықтардың бұзылғаны туралы хабарлау және тәуелсіз тергеу жүргізуді сұрау үшін оларға хабарласыңыз.
4. Бала құқықтары жөніндегі уәкілге хабарласу. Көптеген елдерде балалардың құқықтарын қорғаумен және мәселелерімен айналысатын органдар немесе бала құқықтары жөніндегі уәкілдер бар. Егер оқушының құқықтарын бұзу мектеп деңгейінде шешілмеген болса, сіз одан әрі көмек алу үшін осындай уәкілетті органға жүгіне аласыз.
5. Заң өкілдері немесе құқық қорғау ұйымының қолдауы. Егер мектеп оқушысының құқықтарын бұзудың ауыр салдары болса немесе алдыңғы кезеңдерде нәтиже көрсетпесе, сіз заңгердің немесе бала құқықтарын қорғау ұйымының көмегіне жүгіне аласыз. Олар шағым беру бойынша кеңес пен нұсқаулық ұсына алады.
5. Баланың психологиялық әл-ауқаты оның эмоционалды, әлеуметтік және психологиялық әл-ауқатын білдіреді. Бұл дегеніміз, бала жағымды эмоцияларды, өзіне деген сенімділікті, қауіпсіздік сезімін сезінеді, басқа адамдармен жақсы қарым-қатынаста болады және өзінің толық әлеуетіне жетеді. Балалар психологиясын зиянды әсерден қорғау үшін әртүрлі тәсілдер бар:
1. Қолайлы орта құру: бала қауіпсіз, қолдау көрсететін және ынталандыратын ортада болуы керек. Бұған физикалық қауіпсіздік, отбасы мен мектептің әлеуметтік қолдауы, білім мен ойын-сауыққа қол жетімділік, шығармашылық және физикалық даму мүмкіндіктері кіреді.
2. Әлеуметтік және эмоционалды құзыреттілікті қолдау: балаларға стрессті тиімді басқаруға, қарым-қатынас орнатуға және мәселелерді шешуге көмектесу үшін олардың әлеуметтік және эмоционалды дамуына көмектесу маңызды. Бұл эмоционалды реттеу дағдыларын үйретуді, әлеуметтік дағдыларды дамытуды және психологтармен, тәрбиешілермен, ата-аналармен және басқа ересектермен ынтымақтастықты қамтуы мүмкін.
3. Салауатты өмір салтын насихаттау: дұрыс тамақтануды, тұрақты физикалық белсенділікті және жеткілікті демалуды қамтитын салауатты өмір салты баланың психологиялық әл-ауқатында маңызды рөл атқарады. Салауатты өмір салтын қалыптастыру білім беру бағдарламаларын, спорттық іс-шараларға қол жетімділікті және мектептерде дұрыс тамақтануды қамтуы мүмкін.
4. Психологиялық қолдау және кеңес беру: балалар психологтарының, және басқа мамандардың балаларға өз проблемалары туралы сөйлесуге және қолдау мен жолдама алуға мүмкіндік береді. Аталған тәсілдердің барлығы әр баланың жеке қажеттіліктері мен дамуын ескере отырып өзара әрекеттесуі және қолданылуы керек.

Жанар Мусайфқызы, Ақмола облысы, Атбасар ауданы, Бастау ауылының N2 ЖОББМ КММ мұғалімі:
1. Бала құқығы деген бала туғаннан бастап барлық өмірдегі өзіне қажетті мүмкіндіктерді қолдануға құқылығын айтамыз.
2. Мектеп оқушыларының құқықтары, мектептегі барлық мүмкіндіктерді пайдалану және өзінің ар намысын құрметтеуді талап етуге, мектептің тәртібіне бағынуға өз ойын еркін айтуға т.б құқылы.
3. Мектеп ұжымында оқушылардың қауіпсіздігін әр түрілі алдын алу тәрбие жұмыстары (өрт және терроризмге қарсы қорғау бойынша жаттығу жұмыстары). жүргізіледі.
4. Егер оқушының құқығы бұзылса, оқушы мектеп әкімшілігіне шағымдана алады және психологтың сүйемелдеу жұмысына жүгіне алады.
5. Баланың психологиялық саулығын мен былай түсінем, баланың қоғамдағы өзінің бағалау дәрежесімен және де оқушының ішкі жан дүниесінің саулығы. Оқушының психологиясына зиянды әсерін болдырмау үшін, психолог баламен сөйлесіп оның жан дүниесін түсініп барып балаға сұрақ жауап бере отырып, өз жағдаятын өзі шешуге көмек беру және бала өзінің шекарасын белгілей білуі қажет деп ойлаймын.

Алтынгүл Өнерқызы, Астана қаласындағы Ілияс Жансүгіров атындағы N58 мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, педагог-зерттеуші:
1. Әрбір баланың толық отбасында өмір сүруге, мемлекет тарапынан тегін білім алуға, медициналық көмек алуға, өз ойын еркін білдіруге құқығы бар. Баланың құқықтары жөніндегі конвенцияға сәйкес әрбір баланың өзінің даралығын сақтауға қақысы бар. Оны даралайтын белгілер аты, тегі, әкесінің аты. Балаға есім беру ата-анасының келісімімен жасалады. Ата-аналардың бала мүддесіне қайшы келетін, оған айналасындағы адамдардың күлкісін келтіретін немесе қолайсыз жағдайларға қалдыратын есім пайдалануларына болмайды.
2. Мемлекеттік стандартқа сәйкес білім алуға, өзінің ар-намысын құрметтеуді талап етуге, дін еркіндігіне, ақпарат алу еркіндігіне, өзіндік ой-пікірлерін білдіруге
Мектепті басқаруға қатысуға, еңбек мамандығын, оқудың дербес бағдарламалары мен курстарын таңдауға құқылы. Мектептің барлық мүмкіндіктерін пайдалана отырып білім аясын кеңейтуде белсенділік танытуға, сынып жетекшісіне, мұғалімдерге өзінің қиындықтары туралы хабарлап, олардан көмек, түсінік, жауап алуға, мектеп жұмысына қатысты пікірлерін ашық білдіруге, мектеп заңдарын, ережелерді, жарғыларды құрастыруға қатысуға. мектептегі және сыныптан тыс ұйымдастырылатын сабақтарға, үйірмелерге, клубтарға, спорт секцияларына қатысуға, өз қабілеті мен мүмкіндігін таныту арқылы мектеп атынан сайыстарға, байқауларға, жарыстарға және т.б. шараларға қатысуға, тұрмыс ахуалы төмен жағдайда оқуға және өмір сүруге қажетті материалдық көмек алуға құқығы бар.
3. Жалпы мектепте және мектептен тыс уақытта оқушының өмірқауіпсіздігі аса маңызды. Қазіргі қоғамда әсіресе үлкен қалада баланың өмірқауіпсіздігіне аса жауапкершілікпен қараған абзал. Мектепте әр жерде бейне камералар орнатылған. Сонымен қатар әр қабаттарда кезекші мұғалімдер назарда ұстайды. Сынып жетекшілер әр баланың ата-анасымен тығыз байланыста оқушының өмірқауіпсіздігін үнемі қадағалап отырады.
4. Егер оқушы құқығы бұзылса, сынып жетекшіге, мектеп әкімшілігіне, тиісті органдарға жүгіне алады.
5. Баланың психологиялық саулығы дегенді қалай түсіндірер едіңіз және бала психологиясын зиянды әсерден сақтау үшін қандай тәсілдер қолдануға болады?
Бала психологиясының саулығы дегеніміз-әр балаға жүйкесіне тиетін сөздер, әрекеттер, достары тарапынан да басқа тараптан да қысым жасалмаса, жүйкесі сау болады. Бала психологиясын зиянды әсерден сақтау үшін ең, бірінші, отбасында ата-ана тату болу керек, мектепте әр түрлі психологиялық тесстер, ойындар ойнату, мұғалімдер, достары тарапынан үнемі мейірімділік пен қамқорлық қажет,-деп ойлаймын

Дайындаған — Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ