Қазақ хан Абылай

Абылай хан (шын есімі Әбілмансұр) – 1771-1781 жылдар аралығында билік құрған Қазақ хандығының 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі Ақ Орданың негізін қалаған Орда Ежен ханнан бастау алады. Абылай хан қазақ тарихындағы бірегей тұлға Кенесары ханның атасы.

Қазақ елінің тарихындағы ең зор қайраткер тұлға – Абылай хан екені белгілі. Ол XVIII ғасырда қазақ халқы жер бетінен жоғалып, елдігінен айырылып қала жаздаған қилы кездерде халыққа пана болған, жау «тырнағынан» құтқарған тьарихи тұлға. Абылай ханның елдік мұрат жолындағы іс-әрекеттерінің ілкімділігі туралы деректер аңыз әңгімелер мен архив құжаттарында ғана емес, тарихи тақырыптағы әдеби-көркем туындыларда да көп кездеседі. Қазақ халқының қайсар, батыр, алғыр қасиетін, күш-қайратын бойына сіңірген Абылайдың қайталанбас, өшпес тұлғасы халқымыздың басыннан өткен қиын-қыстау кезеңінде қалыптасуы, оның ұлттық көсем дәрежесіне көтерілуі кездейсоқ емес. Абылайдың қазақ халқының басын құрап елін, жерін жаудан азат етіп, мемлекеттігін сақтап қалудағы іс-қимылы, ру басыларының, ақын жырауларының, атақты батырлары ойынан шықты. Президент айтып өткендей, Абылайдың алға ұстаған саясаты, мақсаты-қазақ халқының бостандығы мен бірлігі, мемлекетігі мен тәуелсіздігі еді.

Ұлылықтың туын тік ұстаған ержүрек батыр бабамыздың өмірі, ерлігі, халқының игілігі жолында жасаған азаматтық істерін бүгінгі таңда әрбір қазақ мақтанышпен айта алады. Хан Абылай – Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіреген көрнекті мемлекет қайраткері. Ол ел билеген кезде мемлекетте айтарлықтай өзгертулерді жүзеге асырды. Хан Абылай – барша қазақ даласында үш жүздің басын қосып, әқой үстіне бозторғай орнаған заманды» тудырған қазақ ханы. Драмалы, тіпті, аңыз өмір, батыл мінез, ерекше дарындылық жетім Әбілмансұрға ұлт батыры болуды жазды. Оның қазақ тарихындағы орнын жоғары бағалаймыз. Ол – азаткер батыр, дана билеуші, шебер мәмілегер. Халқымызда ұлтқа ортақ тұлғалар аз емес. Оған тарих куә. Абылай хан солардың шоқтығы.

Кез-келген халықтың мемлекеттілігін қалыптастырудың объективті себептері мен алғышарттары бар, олар алдыңғы этносаяси, әлеуметтік-экономикалық және рухани-идеологиялық процестердің заңды нәтижесі болып табылады, бірақ субъективті факторды, мемлекеттік көшбасшылардың ұлылығы мен даналығын да жоққа шығаруға болмайды. Қазақ мемлекеттілігін құруда мұндай рөлді хандар мен сұлтандар атқарды.

Жоғары мемлекеттік-атқарушы билік әрқашан хандар мен сұлтан-төрелерге тиесілі болды, ал мемлекет құрылғаннан бері қазақ тарихында алдамшы хандар, өресіз билеушілер болған жоқ. Егер басқа елдерде патшалар, әмірлер, императорлар сайлаусыз мұрагерлік жолмен таққа отырған болса, онда қазақ хандары әрқашан бүкілхалықтық жиналыстарда, оның үстіне бірнеше кандидатуралардан баламалы негізде көпшілік алдында сайланған, бұл мемлекетті басқарудағы және билік құрылымындағы демократизмнің дәстүрлері туралы айтады.

Қазақ хандарының әрқайсысының есімі халық тарихының белгілі бір кезеңі, ішкі және сыртқы саясат, ұлттық мемлекеттілікті нығайту және аумақтық тұтастықты сақтау бағытына байланысты. Әр түрлі адамдар хан тағына ие болды және олар бір-бірінен жеке қасиеттерімен, даладағы саяси салмағымен, тағдырымен және тарихтағы орнымен ерекшеленді. Осыған байланысты Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын нығайтуға ықпал еткен қайраткерлердің өмірбаяны ең басты назар мен зерделеуге лайық.

XVIII ғасырдың бірінші жартысында көрнекті мемлекет және әскери қайраткер, жоңғарлармен соғыста қазақ әскерлерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы, Кіші жүздің атақты ханы Мұхаммед Әбілқайыр Гази Бахадурхан жарқырап көрініп, оның өмірінде кемеңгер қолбасшының салтанаты айқындалып жатты.

Екінші жартысы Абылай ханның басым ырықтылығымен өтті, оның басқаруында Қазақстанның аумақтық иеліктерін қалпына келтіреген қазақ феодал мемлекеттілігі едәуір нығайтылды. Оның билігі кезінде мемлекетте айтарлықтай өзгерістер жасады.

Азан шақырып қойған аты — Әбілмансұр. Оның ата – бабасы Қазақ хандығына толық мемлекеттік құрылым берген Есім хан, «Есім ханның ескі жолы» құжаты, төртінші тізбегінде жоңғарлармен шайқастарда өзін қолбасшы және батыр ретінде танытқан Жәңгір хан Салқам. Абылай Әбілмансұрдың атасы, өзінің қатыгездігіне сай Абылай қанішер атанған, Көркем Уәли Әбілмансұрдың әкесі болған. Өз кезегінде, Абылай ханнан патша өкіметінің империялық саясатына қарсы қарама-қарсы позицияға ие болған.

1771 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болды, атақты билер, белгілі сұлтандар, ірі қолбасшылар Абылайды хан тағына жалғыз шынайы үміткер деп санап, оны қолдады, дегенмен, хан тағына қайтыс болған адамның үлкен ұлы Әбілфайыз ие болуы тиіс еді. Барлық жүздердің құрылтайында Абылай ақ киізге көтеріліп, үш жүздің ханы болып жарияланды.

Үш жүздің ханы атағын бүкіл халық мойындағанына қарамастан, Абылайдың билігі толыққанды болған жоқ. Сұлтандардың басым бөлігі, әсіресе Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет ханның ұрпақтары Абылай тақты заңсыз иемденген деп есептеді. Наймандардың билеушісі Әбілфайыз, Сұлтан Құдайменде тәуелсіз болды, оның иеліктері Обаған мен Есіл арасында орналасты. Түркістанда және Сырдарияның орта ағысында билікті бөліскен Ұлы Семеке және Болат, Әбілмәмбеттің ұлы хандар деп атала берді. Кейбір рубасылары, оның әскери күші ашынған хан билігіне тырысып, тіпті өлтірмек ойлары да болған. Ш. Уәлихановтың айтуынша, әдеттегі құқықпен шектелген Абылай сұлтандар мен ру билеушілерінің ерік-жігерін тежеуге тырысқан. Абылайдың беделі қазақтарды ханға бағындырды. Абылай өзгерткен сыртқы саяси жағдайда аман қалу үшін Қазақ хандығы саяси жүйені барынша орталықтандыру жағына өзгертуі қажет екенін жақсы түсінді. Бұған қол жеткізу үшін хан кемеңгерлік тәсілдерге сүйенді.

Біріншіден, Абылай билікті орталықтандыруды нығайтуға ұмтылды. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде әрбір рулық бірлестік іс жүзінде дербес болды және өз билері, ру билеушілері басқарды. Бұл жүйеде хан билердің еркіне байланысты болды және жекелеген рулар деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етудің үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII ғасырдың 20-30-шы жылдары бұл жүйе өзгере бастады, қандай да бір рудың қолбасшы және саяси көшбасшы ретінде шақырылған сұлтандардың рөлі өсе бастады. Абылай жүздер мен үлкен бірлестіктердің басқаруына дәстүрлі қазақ ділі негізінде феодализм элементтерін енгізуге ұмтылды. Мұндай билеушілердің рөлінде ханның көптеген ұлдары болды. 1774 жылы Ұлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып Сұлтан әділ тағайындалды, ол үшін Абылай Талас алқабында қалашық салып, оған қарақалпақтарды қоныстандырды. Жетісудың солтүстік-шығысында басқа ұлы Сүйік, Орталық Қазақстанды Қасым биледі. Орта және ұлы жүздің барлық дерлік жерлері ханның ұлдары арасында бөлінді. Орта жүздің тек кіші және батыс бөліктерінде Каип ұрпақтары сұлтандар, Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында Барақ ұрпақтары, ал Қытаймен шекаралас жерлерде және Сырдарияда Әбілмәмбеттің ұрпақтары билік жүргізді.

Абылай орталық билікті күшейту үшін, мәселен, Абылай хан әдеттегі құқықтың дәстүрлі ұғымдарына қарамастан, қылмыскерлерді өлім жазасына кесу құқығын өзіне алды. Бұл құзырет бұрын тек билер сотында болған. Билер кеңесі мен ру-билеушілер ақсақалдары съезінің құқықтары едәуір шектеулі болды. Алайда әдеттегі құқықтың дәстүрлілігі және басқарудың нақты тетіктерінің жетіспеуі Абылайға хандықтың саяси жүйесін реформалауды соңына дейін жүргізуге мүмкіндік бермеді.

Абылайдың сыртқы саясаты да икемділік пен ымыраластықпен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты мықты мемлекеттермен қарым-қатынасы Орта Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасынан айтарлықтай ерекшеленді. Отаршылдық империялардың күшін жақсы білетін Хан, бір жағынан, орыс протекторатын мойындаудан бас тартпай, екінші жағынан, екі державаның да өз иелігіндегі ықпалының артуына жол бермей, олармен қарым-қатынаста барынша икемділік көрсетуге тырысты. Ол өзінің мүлкін агрессивті иеліктерден қорғап қана қоймай, белгілі бір пайда алуға тырысты. Сонымен, 1772 жылы ол Ресейден өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы күресуді сұрады. Бірақ Абылайдың адалдығына сенімді емес Ресей де, Қытай да оған әскер бөлуден бас тартты. Ресей билігі Абылайдың күшеюінен қорқып, оны Орта жүздің ғана ханы етіп бекіту туралы грамотаға қол қойды.

Абылайдың оңтүстік көршілерімен қарым-қатынасы басқаша болды. Абылайдың күш-жігерінің арқасында Жетісуда тағы да қазақ өңіріне айналды, қырғыздармен қақтығыстар жалғасып, Абылай оларға қарсы жорықтар жасап тұрды. Мұндай жорықтар 1774 және 1779 жылдары қабылданды. Соңғысы қырғыз руларының бір бөлігін Қазақ хандығына бағындыруға алып келді. Ташкентпен және Ходжентпен соғыс Сайрам, Шымкент, Созақ және Ташкентті қазақтарға қайтарылды. Осылайша, Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы саяси қызметі Қазақ хандығының бірлігін уақытша қалпына келтірді, оны халықаралық аренада нығайтты.

Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қазақ ханы осындай шексіз билікке ие болған жоқ. Бұл, ең алдымен, оның билігінің сөзсіз харизматикалық сипатына байланысты болды. Көреген саясаткер және нәзік дипломат Абылай өз жақтастарының сүйіспеншілігі мен қарсыластарының құрметіне ие болды. Абылайда сауатты мұсылман білімі болды, оқи және жаза білді. Осылайша көрнекті саясаткер, тамаша қолбасшы және дипломат болды.

1780 жылы өмірінің жетпісінші жылында Абылай хан қайтыс болып, Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне жерленді.

«Абылай хан үйі» сәулет ескерткіші 1824-1829 жылдары Абылай ханның алғашқы ағаштан жасалған, елшілік үйінің орнына салынған. Орданың Қасиетті Петр қамалында орналасқандығын, 1765 жылы Ресей Федерациясының ШІМ-нің және Омбы қаласының мұрағатарынан алынған құжаттар куәландырады.

Ғимараттың тарихи-мәдени құндылығының маңызы, қаланың (жоғарғы форштадында) таулы бөлігінде салынған ең алғашқы тасты құрылыс екендігінде. Ғимараттың құрылыс тарихы, қазақ жерлерінің бірігуіне бастау салған Абылай ханның Қазақстан тарихында қалдырған өмірі мен қызметі туралы аңыз әңгімелермен тығыз байланысты.

2003 жылы Мәскеу, Омбы және Алматы қалаларының мұрағаттарында 18-19 ғасырдағы қазақ және орыс қарым-қатынастарының тарихы жайлы зерделенген құжаттарда Абылайдың хандық ордасының резиденциясы Петропавл қаласында орналасқандығы расталды.

19-20 ғғ. ескерткіш ғимаратында жүз жылдай әскери лазарет орналасқан. Өткен ғасырдың 20 жылдарында бұл ғимаратта құрамында қазақ жазушысы Сәбит Мұқановтың өзі болған әр түрлі әскери бөлімшелер болды. 80-90 жылдарда ескерткіш ғимараты керексіз болып қалды.

Республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш мемлекеттік қорғауға 1982 жылы алынды. Ғимараттың тарихи-мәдени құндылығының маңызы, ескерткіштің қазақ халқының материалдық естелігін айқындайтын алғашқы тасты құрылыстың бірі болып саналады.

Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің бастамасы бойынша «Абылай хан резиденциясын» қалпына келтіру және қайта құру жобасы ұйымдастырылып, 2004-2006 жылдары «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы шегінде жүзеге асырылылды. Жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары 2005 жылдың сәуір айында басталып, республикалық бюджетің қаражатымен қаржыландырылды. «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы шегінде Петропавл қаласында «Абылай хан резиденциясын» қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді.

2008 жылғы 21 тамызда «Абылай хан резиденциясы» музей кешенінің ашылуы тек қана біздің қаламыз үшін емес, республика көлемінде айрықша оқиға болды. Кешенді Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаев келіп ашты. Солтүстік Қазақстан облысы республикада жоқ жаңа үлгідегі музейге ие болды. Экспозицияның негізі – XVIII ғасырдағы Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері Абылай ханның өмірі мен іс-әрекеттері жөнінде. Комплекстің экспозициясы өз көрермендерін Абылай ханның өміріндегі негізгі жағдайлармен таныстырады және әр көрерменl3 Отанға деген патриоттық сезімге тәрбиелейді.

Экспозицияның негізгі әдіснамалығы болып, тәуелсіздік алғанға дейінгі Қазақстанның өткеніне жаңа шолулар жүргізу, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Абылай ханның өмірі мен қайраткерлігі жөнінде, Қазақстанның және қазақ халқының тарихи өткені жөнінде айтқан ой-пікіріне ерекше назар аударады.

Музей фойесінде Абылай ханның мүсіні орналасқан – авторы мүсінші Қазыбек Сатыбалдин.

Аян Садаев, «Абылай хан резиденциясы» музей кешенінің директоры

Әсемгүл Қыдбекова, «Абылай хан резиденциясы» музей кешенінің директорының орынбасары